Và
mỗi lần suy nghĩ về những câu hỏi như thế, trong nhận thức của Mandela
lại vọng lên câu nói cuối cùng vào buổi sáng ngày 11 tháng Sáu 1964 tại
phiên tòa Rivonia “Tôi cống hiến cuộc đời cho cuộc tranh đấu của nhân
dân Nam Phi. Tôi đấu tranh chống sự thống trị da trắng và cũng đấu
tranh chống sự thống trị da đen. Tôi ôm ấp lý tưởng về một xã hội tự do
và dân chủ trong đó con người sống hòa thuận và có cơ hội bình đẳng. Đó
là lý tưởng tôi hy vọng sống và hoàn thành. Nhưng nếu cần, tôi cũng
chuẩn bị để chết vì lý tưởng của mình”. Câu nói đó suốt mấy mươi năm đã hòa trong tiếng sóng bên bờ Cape Town vọng về mỗi đêm như một lời nhắc nhở để rồi Mandela, dù trong lưu đày, bị khổ sai hay làm tổng thống, giải Nobel Hòa Bình, lý tưởng của ông như ngọn hải đăng trên đảo Robben vẫn rực sáng một màu hy vọng. Không ai khuyên ông, không ai dạy ông, chính ước mơ được thấy “một xã hội tự do và dân chủ trong đó con người sống hòa thuận và có cơ hội bình đẳng” giúp ông có được những chọn lựa chính trị vượt qua tầm thời đại và vượt qua những khổ đau chịu đựng của riêng ông.
Nhắc lại, buổi trưa ngày 12 tháng Sáu năm 1964, chánh án De Wet kết tội
Mandela và các bạn chiến đấu của ông trong phong trào Umkhonto we Sizwe,
cánh võ trang của ANC gọi tắt là MK hơn 200 tội trong đó có “phá hoại,
phát động chiến tranh, tấn công Cộng hòa Nam Phi bằng các phương tiện võ
trang, âm mưu lật đổ chính phủ” và nhận án tù chung thân khổ sai. Trong
thời gian tòa luận án, biện lý chính phủ có nghĩ đến việc đề nghị án tử
hình nhưng rút lại vì phản ứng quốc tế.
Mandela đến đảo Robben vào mùa đông 1964 và sống ở đó trong điều kiện vô
cùng khắc khổ. Ban ngày phải đục đá làm cầu tàu, ban đêm nằm trên sàn
xi măng ẩm thấp. Mỗi năm chỉ được một lần thăm nuôi và kéo dài vỏn vẹn
30 phút. Sáu tháng mới được phép viết một lá thư và cũng sáu tháng mới
được phép nhận một lá thư. Mandela bị cai ngục và tù nhân da trắng hiếp
đáp và hành hung. Những sự phản đối của ông và các bạn tù chỉ là những
viên sỏi ném vào biển Nam Đại Tây Dương không vang vọng được đâu xa.
Nelson Mandela đã chịu đựng suốt 17 năm và nhiễm vi trùng lao phổ trong
thời gian này. Trong nỗi cô đơn tận cùng, người bạn đường thân thiết
nhất của ông chính là lý tưởng “tự do, dân chủ và bình đẳng” mà ông ôm
ấp.
Năm 1982, Nelson Mandela được di chuyển từ đảo Robben đến nhà tù
Pollsmoor, nơi ông có thể tiếp cận nhiều hơn với tin tức bên ngoài.
Mandela viết trong hồi ký “Giết chết thường dân vô tội là một thảm kịch. Đọc con số người chết tôi cảm thấy vô cùng khủng khiếp”.
Ông nhận thức rằng trước khi bàn chuyện đúng hay sai, chính nghĩa hay
phi nghĩa, dù đang ở trong tù, ông cũng là người chịu trách nhiệm cho
những cái chết của thường dân vì cánh võ trang của ANC do chính ông chủ
trương.
Trong giai đoạn này, chính phủ da trắng Nam Phi áp dụng chính sách “chia
để trị” nhằm cô lập và phân hóa nội bộ các phong trào chống phân biệt
chủng tộc tại Nam Phi bắt đầu từ cấp lãnh đạo các đảng phái, tổ chức, bộ
lạc xuống tận các địa phương. Chính sách này là một con dao hai lưỡi
không chỉ áp dụng đối với các thành phần da màu đang chống chính phủ bên
ngoài nhà tù mà cũng áp dụng cho cả Mandela và các bạn đang ở tù cùng
với ông. Từ năm 1973, ngay trong thời gian Mandela còn bị giam trên đảo
Robben, Bộ trưởng đặc trách nhà tù Nam Phi Jimmy Kruger đã tìm cách
thuyết phục Mandela để phủ nhận phương pháp bạo động, hứa sẽ giảm án và
thậm chí được trả tự do với điều kiện ông chịu định cư luôn tại quê
hương Transkei. Mandela không chấp nhận.
Năm
1985, Tổng thống Nam Phi Phi P. W. Botha lần nữa đề nghị trả tự do cho
Mandela chỉ cần ông “phủ nhận một cách không điều kiện việc dùng bạo
động như võ khí chính trị”. Mandela lại lần nữa từ chối bởi vì tự do của
ông phải gắn liền với tự do của đất nước.
Trong một lá thư gởi đến nhân dân Nam Phi qua trung gian con gái Zindzi
Mandela đọc trong buổi mít tinh của ANC tại Soweto, Nandela viết “Tôi
luôn ấp ủ giấc mơ được trả tự do cho cá nhân tôi, nhưng tôi quan tâm
hơn là tự do của nhân dân Nam Phi… Tự do đem lại cho riêng tôi có nghĩa
gì một khi ANC, tổ chức của nhân dân vẫn còn bị ngăn cấm? Tự do đem lại
cho riêng tôi có nghĩa gì một khi vợ con tôi phải sống lưu đày tại
Branfort? Tự do đem lại cho riêng tôi có nghĩa gì một khi quyền công dân
của nhân dân Nam Phi không được tôn trọng? Chỉ có con người tự do mới
có thể đàm phán. Tù nhân không thể ký kết một hợp đồng nào. Tôi không
thể và sẽ không quyết định gì một khi nhân dân Nam Phi và bản thân tôi
chưa được tự do. Tự do của tôi không thể tách biệt khỏi quyền tự do của
nhân dân Nam Phi”.
Đối với việc tố cáo phương pháp bạo động, Nelson Mandela cho rằng không
phải chỉ riêng ông là người cần phủ nhận bạo động mà chính phủ phân biệt
chủng tộc mới cần tố cáo bạo động vì chính họ đã trấn áp dã man đa số
da màu từ nhiều năm trước. Mandela cảnh cáo chính quyền da trắng, nếu
một ngày nào đó ông ra khỏi nhà tù, và nếu nhân dân Nam Phi vẫn còn bị
trấn áp, ông cương quyết sẽ tranh đấu như đã từng tranh đấu.
Để làm nhẹ áp lực quốc tế, chính phủ Botha công bố hủy bỏ luật hôn nhân
dựa trên màu da sắc tộc. Khi Giáo sư Samuel Dash thuộc đại học
Georgetown, cựu cố vấn của Thượng viện Hoa Kỳ về vụ Watergate vào tù
thăm Nelson Mandela và hỏi ý kiến ông về việc chính phủ da trắng Botha
hủy bỏ luật cấm hôn nhân dựa trên màu da, Mandela trả lời Samuel Dash
nhưng đồng thời cũng nhắn cho Tổng thống Pieter Willem Botha “Tôi không có tham vọng cưới một người vợ da trắng hay bơi trong hồ bơi của người da trắng”.
Điều quan tâm hàng đầu của Mandela là quyền bầu phiếu, quyền ứng cử và
các quyền căn bản khác của con người trong một nước tự do, dân chủ. Tóm
lại, quyền chính trị của người dân bất cứ thuộc màu da sắc tộc nào tại
Nam Phi phải được tôn trọng như một trong những điều kiện tiên quyết chứ
không phải chỉ là việc hôn nhân cưới hỏi.
Sau ba năm đàm phán ngay từ trong nhà tù giữa Mandela và ủy ban bí mật
do chính Tổng thống Pieter Willem Botha lập ra, lúc 3:30 chiều ngày 11
tháng Giêng năm 1990, Nelson Mandela bước ra khỏi cổng nhà tù thứ tư và
cuối cùng Victor Verster. Đây là một chiến thắng lớn nhưng chỉ là bước
đầu tiên trong hành trình hòa giải quốc gia đầy gian nan mà Nelson
Mandela vừa mới lên đường.
Không giống như 27 năm trong các nhà tù, ngoại trừ tư tưởng tự do trong ý
thức của mình, tất cả phần con lại, từ chỗ ăn, chỗ ở, miếng cơm tù,
manh áo vá đều được sắp xếp sẵn, ra khỏi tù, việc chọn một chỗ ngủ trong
đêm tự do đầu tiên cũng là một vấn đề. Nelson Mandela chọn dành đêm đầu
tiên với Tổng giám mục Anh giáo Desmond Tutu, người ông hết sức kính
phục và cũng là người qua tư cách đạo đức và lòng cương quyết đã thôi
thúc cả đất nước trong những năm tháng đầy khó khăn.
Ngày 12 tháng Giêng, Nelson Mandela họp báo để giải thích quan điểm của
ông về tương lai Nam Phi. Dù sau 27 năm bị khổ sai, Mandela không chôn
giấu trong lòng sự oán hận nào đối với thiểu sống da trắng cai trị đất
nước nhưng nhấn mạnh đến mục tiêu thay đổi cơ chế chính trị. Ông khẳng
định “chúng tôi không muốn tàn phá đất nước trước khi giải phóng đất
nước, và loại bỏ da trắng cũng có nghĩa là tàn phá đất nước”. Tương lai
của Nam Phi không đặt trên tiêu chuẩn màu da hay sắc tộc mà là tiêu
chuẩn công dân.
Phái đoàn đại diện ANC trong cuộc đàm phán lịch sử gồm phần lớn là những
người đã dâng hiến cả cuộc đời cho lý tưởng tự do chủng tộc Nam Phi,
gồm Walter Sisulu, Joe Slovo, Alfred Nzo, Thabo Mbeki, Ahmed Kathrada,
Joe Modise, Ruth Mompati, Archie Gumede, Reverend Beyers Naude, Cheryl
Carolus, và Nelson Mandela.
Buổi đàm phán đầu tiên trái với lo lắng của cả hai bên. Thay vì với
không khí nặng nề và thái độ quyết liệt, phiên họp diễn ra trong vòng
thân mật và vui vẻ không ngờ. Đại biểu hai phái đoàn mừng rỡ bắt tay như
gặp lại người thân quen sau nhiều năm xa cách chứ không phải những
người cách đó vài hôm đã không đội trời chung. Tổng thống de Klerk làm
mọi người ngạc nhiên khi tuyên bố bản chất của chế độ phân biệt chủng
tội vốn đã mang mầm xấu và thành thật xin lỗi. Tuy không phải là lời
tuyên bố chính thức trước nhân dân, đó là những điều mà các đại biểu
phái đoàn ANC chưa bao giờ nghe. Đại biểu ANC Thabo Mbeki, tổng thống
Nam Phi dân chủ thứ hai sau Mandela, trả lời báo chí với giọng hài hước
chiều hôm đó “Hai bên đã khám xét nhau và đồng ý là không bên nào có
sừng”.
Mơ
ước riêng tư nhất của Nelson Mandela sau ngày được trả tự do là được đi
thăm mộ mẹ nhưng mãi tới tháng Tư ông mới có chút thời gian để về cố
quận Qunu, quê hương của tuổi thơ và nơi mẹ ông, bà Noqaphi Nosekeni,
yên nghỉ. Mẹ ông qua đời vào năm 1968 khi ông còn ở trong tù và nhà cầm
quyền da trắng không cho phép ông về đưa tang mẹ. Mấy chục năm sau, quê
hương Qunu vẫn nghèo nếu không muốn nói là nghèo hơn trước. Qunu là nơi
chôn giấu kho tàng của tuổi hoa niên tươi đẹp của Nelson Mandela, nơi
ông lớn lên và nơi ông chọn để an nghỉ sau khi chết.
Một biến cố khác là việc vợ ông, bà Winnie Mandela, bị đưa ra tòa về tội
bắt cóc và đánh đập bốn thanh niên tại nhà bà vào năm 1988. Một thiếu
niên 14 tuổi chết và ba thanh niên còn lại tố cáo nhóm cận vệ của bà
Winnie Madikizela Mandela đã khủng bố cả thành phố Soweto. Trước ngày
tòa nghe nhân chứng, Gabriel Mekgwe, 22 tuổi và là một trong ba thanh
niên sống sót bị mất tích. Hai nhân chứng còn lại từ chối cung khai. Sau
ba tháng rưỡi, tòa kết tội bà Winnie đã có liên hệ đến việc bắt cóc và
là tòng phạm đối với việc đánh đập các thanh thiếu niên. Nelson Mandela
tuy bên ngoài ủng hộ vợ nhưng rất đau lòng trước sự thật được phô bày.
Nelson Mandela còn chịu đựng một vết thương riêng tư khác trong cuộc đời
vốn đã đầy gian nan thương khó. Khi còn ở trong tù, Nelson Mandela đã
biết vợ mình đang ngoại tình với Dali Mpofu, một luật sư nhỏ hơn bà 27
tuổi. Việc ngoại tình giữa Winnie Mandela và Dali Mpofu còn lén lút kéo
dài ngay cả sau khi Mandela được tự do. Bà Winnie gặp Nelson Mandela khi
chỉ mới 23 tuổi và Mandela đã gần 40 tuổi. Họ yêu nhau và cưới nhau
trong vội vàng. Ba năm sau, Mandela rút vào hoạt động bí mật cho đến
ngày bị bắt và vào tù. Winnie Mandela viết trong hồi ký “Tôi có rất ít
thời gian để yêu chồng”. Khi biết vợ ngoại tình, Mandela dĩ nhiên đau
xót nhưng cảm thông và tha thứ. Ông chỉ viết thư yêu cầu bà Winnie đưa
tình nhân ra khỏi nhà. Trong thời gian đó, sự chung thủy của Winnie đối
với chồng chỉ còn trong lý tưởng đấu tranh chính trị, tình yêu nam nữ
thì đã tàn phai. Tình cảm trong người phụ nữ này đã bị xoi mòn và cạn
kiệt theo năm tháng đợi chờ. Tuy nhiên về mặt hình thức, bà Winnie vẫn
tiếp tục đóng trọn vai trò người phụ nữ can đảm, anh hùng, vợ của Nelson
Mandela.
Hai mươi bảy năm sống ngoài mọi sinh hoạt xã hội bình thường đã làm ông
trở thành lạc lõng, cô độc giữa vinh quang của Nam Phi và nhân loại dành
cho ông. Tuy nhiên, khi lá thư đánh ghen của bà Winnie viết gởi người
yêu Dali Mpofu với những lời dâm ô hạ cấp như việc tố cáo Mpofu suốt
ngày chỉ biết “chạy vòng vòng để làm tình với phụ nữ” đã bị báo The
Johannesburg Sunday Times đăng tải nguyên văn vào tháng 9 1992 là nhát
búa đập vào trái tim rạn nứt. Chưa đầy tháng sau, Nelson Mandela ly thân
với bà Winnie và ngày 20 tháng Ba 1996, tòa án cho phép Tổng thống
Nelson Mandela chính thức được ly dị bà ta.
Mặc dù hạnh phúc gia đình tan nát, trong cuộc đấu tranh chống chính
quyền phân biệt chủng tộc da trắng, Nelson Mandela chứng tỏ vô cùng sáng
suốt, minh mẫn và cương quyết. Báo chí Nam Phi gọi Mandela là “con
người sắt” trong tiến trình đàm phán. Cuộc đàm phán vòng đầu giữa ANC và
chính phủ de Klerk chấm dứt với nhiều tiến bộ. Hai bên cam kết theo
đuổi tiến trình giải thể chế độ phân biệt chủng tộc, hủy bỏ Tình Trạng
Khẩn Cấp Quốc Gia, soạn thảo hiến pháp mới, thành lập chính phủ chuyển
tiếp gồm đại diện các đảng phái. Tuy nhiên trong thời gian sau đàm phán,
bạo động lại tiếp tục tại nhiều nơi nhưng chính phủ de Klerk đã không
có những biện pháp ngăn chận hữu hiệu. ANC tuyên bố đình hoãn đàm phán
với chính phủ.
Sau bốn tháng ngưng trệ, tháng Năm 1992, cuộc đàm phán lại tiếp tục, gọi
là CODESA 2 được khai mạc ngày 17 tháng Sáu 1992. Qua cuộc đàm phán lần
này, hai bên đồng ý việc chuyển tiếp dân chủ sẽ được tiến hành qua hai
giai đoạn. Giai đoạn thứ nhất là thành lập một Hội đồng Chấp hành Chuyển
tiếp đa đảng đại diện cho các thành phần tham dự CODESA 2 để hoạt động
như một chính phủ lâm thời và soạn thảo hiến pháp. Giai đoạn 2 là tổng
tuyển cử. Tuy nhiên khi đi vào chi tiết của các điểm đã được thỏa thuận
như tỉ lệ số phiếu cần thiết trong quốc hội để thông qua các đạo luật,
ANC và chính phủ của Tổng thống de Klerk lần nữa rơi vào bế tắc.
Bên cạnh sự bế tắc liên quan đến nội dung của đàm phám, các thành thần
cực hữu da trắng võ trang mà Mandela gọi là lực lượng thứ ba, cũng tìm
mọi cách để phá hoại tiến trình đàm phán, đưa đất nước vào vòng nội
chiến trong đó có cả việc ám sát các thành viên uy tín và ưu tú của ANC
như trường hợp Chris Hani, cựu Tham mưu trưởng của MK bị bắn ngay tại
nhà.
Mặc dù 85 phần trăm dân số Nam Phi là da đen, không phải người da đen
nào cũng ủng hộ ANC. Các thành phần dân chúng rất ô hợp và phân tán theo
từng địa phượng, bộ lạc, tôn giáo và thậm chí có nhiều đảng tuyên bố
tẩy chay bầu cử, do đó, muốn thắng số phiếu trên 60 phần trăm không phải
chuyện dễ dàng. ANC đã phát động một chiến dịch vận động quy mô mới với
hơn một trăm văn phòng do các lãnh đạo dày kinh nghiệm phụ trách.
Nelson Mandela không phải là nhà hùng biện nên dù với sự giúp đỡ của một
nhóm chuyên viên viết diễn văn xuất sắc, ông vẫn không thành công trong
những buổi diễn thuyết như chính ông thú nhận trong hồi ký. Patti
Waldmeir của báo The Financial Times nhận xét Mandela như “là một trong
những nhà diễn thuyết buồn chán nhất Nam Phi”. Những nơi ông dừng lại,
hàng ngàn người tập trung chào đón, nhưng sau khi ông nói nửa chừng, một
phần hai dân chúng đã ra về. Dân chúng đến để được nhìn tận mắt một
Nelson Mandela huyền thoại chứ không hẳn để nghe ông diễn thuyết. Khi
tranh luận với de Klerk trước hệ thống truyền hình, ANC đã phải mời
Frank Greer, cựu cố vấn của Tổng thống Bill Clinton sang để chỉ dẫn cách
ăn nói. Nelson Mandela vận động tranh cử với quan điểm hòa giải và hứa
bảo đảm quyền của mọi người không phân biệt màu da. Ông dành thời gian
để thăm viếng xã giao Tổng Giám đốc Cảnh sát, Tham mưu trưởng Quân đội
và yêu cầu họ tiếp tục chức vụ trong trường hợp ANC thắng cử.
Quốc kỳ của Cộng hòa Nam Phi cũng là một vấn đề. Ngay khi ra khỏi tù,
Nelson Mandela đã đề nghị Nam Phi phải có một lá cờ mới thật sự đại diện
cho toàn dân chứ không phải chỉ đại diện cho thiểu số cai trị. Quốc hội
lâm thời được trao trách nhiệm công bố một quốc kỳ mới trước ngày bầu
cử tổng thống nhưng không một mẫu cờ nào trong số 7, 000 phác họa được
quốc hội lâm thời thông qua. Mãi cho tới 15 tháng Ba 1994, mẫu quốc kỳ
do Frederick Brownell vẽ mới được công nhận. Quốc kỳ này cũng chỉ được
gọi là quốc kỳ lâm thời và cần năm năm thử nghiệm trước khi quốc hội
thông qua lần nữa. Và năm năm sau đó, quốc hội Nam Phi đã đồng ý mẫu cờ
do Frederick Brownell vẽ là quốc kỳ Cộng Hòa Nam Phi như đang bay hôm
nay.
Ngày 26 tháng 4 1993 là một ngày đáng nhớ trong lịch sử Nam Phi vì hôm
đó nhân dân Nam Phi tham dự tổng tuyển cử để chọn đảng lãnh đạo, thực tế
là chọn tổng thống. Đối với đại đa số cử tri da đen, đây là lần đầu
tiên trong đời họ được cầm lá phiếu trong tay. Cuộc bỏ phiếu diễn ra
suốt 4 ngày và trong không khí tương đối êm đẹp.
ANC nhận được 62. 3 tổng số phiếu bầu, cao hơn mức đa số quy định và
Nelson Mandela trở thành tổng thống da đen đầu tiên. Buổi tối ngày 2
tháng Năm 1994, Tổng thống de Klerk đọc diễn văn công nhận thất bại. Chế
độ phân biệt chủng tộc Nam Phi chính thức cáo chung.
Tổng thống Nelson Mandela, ngoài trừ việc thích thay đồ nhiều lần trong
ngày, sống một cuộc sống rất đạm bạc. Như đối thủ de Klerk nhắc lại “Mandela có một khả năng đặc biệt. Ông làm mọi người ông tiếp xúc cảm thấy rất thân tình”.
Thật vậy, mỗi lần đi xa về, Mandela không quên ra bắt tay thăm hỏi mọi
người trong dinh tổng thống, từ các phụ tá, cận vệ cho đến các bác làm
vườn. Khi đi kinh lý bằng trực thăng, Mandela thường ngồi gần phi công
để bắt chuyện gia đình, đời sống và lương bổng. Ở tù quá lâu nên nhiều
khi hành vi của Nelson Mandela chẳng khác gì còn đang ở trung tù. Một
bạn tù của Mandela thú nhận “thật khó để lấy Robben ra khỏi tâm hồn họ”.
Ông dành một phần ba số lương tổng thống hàng năm cho quỹ từ thiện
Nelson Mandela Children's Fund do chính ông sáng lập vào năm 1995. Là
con người, ai không cảm thấy sung sướng khi được tôn vinh, ca ngợi,
Nelson Mandela cũng vậy nhưng ông không bị chói mắt bởi hào quang danh
vọng và quyền lực. Ông tiếp đón những nông dân và công nhân nghèo không
khác gì khi tiếp đón các chủ tịch công ty lớn. Thỉnh thoảng Mandela vẫn
về quê tham dự phiên họp của bộ lạc ông. Một lần đoàn làm phim Anh đến
quay phim, Tổng thống Nelson Mandela làm hư cả đoạn phim vì trong lúc
đang phỏng vấn nửa chừng ông sực nhớ quên bắt tay người quay phim nên
bước xuống bắt tay anh ta. Khi Tổng thống Mandela đi công vụ, ngoài đoàn
tùy tùng, dĩ nhiên có rất nhiều phóng viên truyền hình đi theo, khi
nhìn các phóng viên mang máy quay phim với chân cẳng nặng nề, ông thường
dừng lại để chờ.
Thái độ hòa giải của Nelson Mandela thể hiện ở những việc nhỏ như đã
không vội vã đổi ngay tên đường từ các tổng thống, tướng lãnh từng là
hung thần của chế độ phân biệt chủng tộc như Botha hay Malan sang tên
của các anh hùng trong chiến tranh giành độc lập của Nam Phi. Ông muốn
sự thay đổi diễn ra trong tuần tự, bình thường và ổn định tinh thần dân
chúng. Trong mọi buổi nói chuyện, Nelson Mandela nhấn mạnh đến ba nguyên
tắc ảnh hưởng cả đời ông gồm hòa giải, nhân cách và tình thương.
Tinh thần hòa giải của Mandela thể hiện ngay trong thành phần lãnh đạo
quốc gia. Ngoài việc ông là tổng thống, chức vụ Phụ tá Tổng thống Thứ
nhất được trao cho cựu Tổng thống de Klerk và lãnh tụ ANC Thabo Mbeki
được mời giữ chức Phụ tá Tổng thống Thứ hai. Nội các Đoàn kết Quốc gia
của Tổng thống Nelson Madela bao gồm nhiều thành phần, sắc tộc. Ngoài
Phụ tá Thứ nhất de Klerk, các chuyên viên da trắng nắm giữ các bộ quan
trọng gồm cả bộ Nội vụ. Không ít viên chức chính phủ là những người bàn
tay chưa khô máu da đen nhưng Nelson Mandela làm hòa với họ để họ cảm
thấy thật sự là thành viên của một đại gia đình Nam Phi mới như khi ông
ta phát biểu về khái niệm Quốc gia Cầu Vồng (Rainbow Nation) “Nam Phi là
một gia cầu vồng, hòa bình với chính mình và với thế giới”.
Nelson Madela cũng tế nhị ngay cả trong việc chọn nơi làm dinh tổng
thống bằng cách để de Klerk ở lại tư dinh tổng thống tại Groote Schuur
trước đây còn ông dời sang một khu nhà khác ở Cape Town và đặt tên cho
căn nhà mới là Thung Lũng Khoan Dung. Ông quan tâm đến việc chuyển tiếp
quyền lực một cách ổn định đến nỗi bà Winnie, vợ cũ của ông, công khai
phê bình Mandela quan tâm đến dân da trắng nhiều hơn dân da đen Nam Phi.
Nelson Mandela tổ chức buổi gặp gỡ của những góa phụ có chồng bị giết
trong cuộc phân tranh chủng tộc của cả hai bên để họ cảm thông nhau.
Tháng 8 1995, Mandela đến viếng thăm góa phụ của cố tổng thống Nam Phi
Dr. Hendrik Verwoerd, người được xem là kiến trúc sư của chế độ phân
biệt chủng tộc Nam Phi vô cùng tàn ác mà Mandela đã trực tiếp đương đầu
trong giai đoạn 1960. Ba tháng sau đó, Nelson Mandela mời ông Percy
Yutar, 84 tuổi, nguyên là biện lý chính phủ tại phiên tòa Rivonia đã xử
Mandela chung thân, đi ăn trưa. Mandela còn đi xa hơn khi cử cựu giám
đốc nhà tù Robben làm đại sứ Nam Phi tại Áo. Nhiều bạn tù lên tiếng phản
đối nhưng Mandela trả lời “Người can đảm không ngại tha thứ vì mục đích hòa bình”.
Thật ra, không phải đợi đến 1996 mới có TRC mà ngay trong thời gian đàm
phán giữa Mandela và de Klerk vấn đề hòa giải đã được đưa ra. Cựu Tổng
thống de Klerk đòi hỏi, dù bên nào thắng trong cuộc tổng tuyển cử, một
cuộc đại ân xá cũng phải được thực hiện. ANC không thể để chế độ phân
biệt chủng tộc tự ân xá một cách dễ dàng. Cuối cùng hai bên đồng ý, sự
ân xá đặt trên cơ sở cá nhân nếu đương sự trình bày hết sự thật và có
thể chứng minh hành động của họ do các mục tiêu chính trị thúc đẩy chứ
không phải hận thù cá nhân. Những tướng lãnh hay chính trị gia từ chối
cung khai có thể bị truy tố theo thủ tục hình sự như trường hợp của cựu
Bộ trưởng Quốc phòng Magnus Malan. Đa số tướng lãnh và các bộ trưởng
trong nội các đều quy trách nhiệm cuối cùng lên cựu Tổng thống de Klerk.
Đến phiên de Klerk, ông thay mặt chế độ thừa nhận sai lầm nhưng lại từ
chối việc chính phủ chủ trương tra tấn, ám sát, hiếp dâm và các hành
động tương tự. Tuy cho cách “một lần kể lại để rồi thôi” là quá rộng
lượng nhưng ANC không muốn tạo ra các thánh tử đạo cho cánh cực hữu đang
còn khá mạnh nếu tổ chức phiên tòa xử tội phạm chiến tranh theo kiểu
Nuremberg.
Nhân loại từng lên án chế độ phân biệt chủng tộc Nam Phi, các cơ quan
truyền thông quốc tế đã làm nhiều phim tài liệu về sự chịu đựng của
người da đen tại Nam Phi nhưng không ai, kể cả Nelson Mandela có thể
hình dung ra tội ác trầm trọng đến mức nào cho đến khi chính kẻ gây ra
tội ác cung khai và nạn nhân chịu đựng kể lại. Vô cùng khủng khiếp.
Những chiến dịch “giới hạn”, “trung lập hóa”, “loại khỏi xã hội” là tên
gọi khác của việc chặt nhỏ thân thể nạn nhân hay đốt thành tro các xác
chết. Cựu Tổng thống Pieter Willem Botha từ chối ra cung khai mặc dù
Nelson Mandela hứa sẽ tháp tùng ông ta ra trước ủy ban. Tội ác không chỉ
gây ra từ phía chính phủ da trắng mà cả ANC cũng là thủ phạm của những
vụ tàn sát như đã từng xử tử một loạt 22 người vì tội phản bội. Chủ tịch
ANC Thabo Mbeki phản bác những tội lỗi do ANC gây ra nhưng chính
Mandela không đồng ý và cho rằng ANC cũng đã phải chịu trách nhiệm một
phần. Sau hai năm lắng nghe trong nỗi đau nhức chung của đất nước, TRC
hoàn thành nhiệm vụ, một tổng kết dày năm chương được công bố.
Dù sao, với chỉ một nhiệm kỳ tổng thống trong đó dành phần lớn thời gian
để hòa giải và ổn định đất nước thật khó có thể ưu tiên hóa mọi kế
hoạch. Khi nhận chức tổng thống, Nelson Mandela thừa hưởng một đất nước
phân cực đen trắng trầm trọng. Trong tổng số dân số 40 triệu, 23 triệu
sống không có điện nước và hệ thống vệ sinh, 2 triệu trẻ em không có
trường học và một phần ba dân số không biết chữ. Tỉ lệ thất nghiệp lên
đến 33%. Năm 1994, chính phủ Mandela công bố chính sách y tế miễn phí
cho trẻ em dưới 6 tuổi và phụ nữ có thai. Vào năm 1999, ANC thông báo 3
triệu người đã có đường dây điện thoại, 1. 5 triệu trẻ em có trường học,
500 bịnh viện được xây. Đạo luật cải cách ruộng đất 1994 cho phép người
dân đòi lại quyền sở hữu đất đai bị tước đoạt dưới thời phân biệt chủng
tộc. Từ ngay giai đoạn đầu của nhiệm kỳ tổng thống, Nelson Mandela đã
chuẩn bị cho giai đoạn sau Mandela, một sự kiện hiếm thấy trong chính
trị Phi Châu. Mandela khẳng định dù dân chúng có đòi hỏi, ông cũng sẽ
không tái cử.
Giữa một xã hội đầy những hố sâu ngăn cách, mục tiêu hòa giải mà Mandela
chủ trương và thành công như nhân loại biết hôm nay không phải là con
đường tráng nhựa rộng thênh thang nhưng đã trải qua nhiều khó khăn,
chướng ngại đến nỗi đã phải bị gián đoạn nhiều lần. Chữa một vết thương
trên da thịt đã khó nói chi chữa lành một căn bịnh tinh thần thấm sâu
vào trong máu hơn nửa thế kỷ, như trường hợp của Nelson Mandela, hẳn còn
khó hơn nhiều. Nelson Mandela chịu đựng cả hai, thân thể và tinh thần,
nhưng ông đã tự chữa lành bịnh của mình và dùng phương thuốc bao dung
như hành trang lên đường chữa trị căn bịnh của đất nước ông. Tiến trình
hòa giải đầy thử thách đó bắt đầu từ chính Nelson Mandela.
Người kêu gọi hòa giải trước hết phải hòa giải được với chính mình, nếu
không, đó chỉ là khẩu hiệu tuyên truyền chính trị được dùng để lừa gạt
người khác.
Nelson Mandela đã hòa giải được với một Nelson Mandela trong lòng chất
chứa hận thù chủng tộc, với một Nelson Mandela từng chủ trương khởi
nghĩa võ trang như con đường duy nhất để xóa bỏ ách thống trị của thiểu
số da trắng, với một Nelson Mandela 27 năm sống trong xà lim chật hẹp
đầy bóng tối, với một Nelson Mandela đang bị vi trùng lao đục phá hai lá
phổi, với một Nelson Mandela thân cộng sản, trước khi hòa giải cả đất
nước Nam Phi.
Các cựu tù nhân khi nắm được quyền lực thường đi tìm những kẻ đã từng
hại mình, Mandela cũng đi tìm nhưng khác ở điểm không phải để kể tội,
trả thù mà để tha thứ.
Cuộc đời rất mong manh và ngắn ngũi, những ai đang sống hôm nay, dù
quyền uy hay hèn yếu, dù giàu sang hay nghèo khó, rồi sẽ chết nhưng đất
nước sẽ phải còn và mãi mãi còn cho các thế hệ mai sau. Nelson Mandela,
vì thế, mãi mãi là ngọn hải đăng của lương tri nhân loại và tấm gương
sáng cho lãnh đạo các quốc gia đang chìm đắm trong hận thù phân hóa để
mưu cầu một nền hòa bình thịnh vượng lâu dài cho đất nước.
(Nhân dịp mừng sinh nhật Nelson Mandela 18 tháng Bảy)
Đã đăng: - “Bước đường dài đến tự do” của Nelson Mandela
Đã đăng: - “Bước đường dài đến tự do” của Nelson Mandela
___________________________________
Tham khảo:
- Nelson Mandela, Long walk to freedom, Little, Brown and Company, NY 1994, 1995
- Martin Meredith, The Fate of Africa, Public Affairs 2005
- Anthony Sampson, Mandela the authorized Biography, Vintage Books 2000
- Tom Lodge, Mandela a critical life, Oxford 2006
- Peter Limb, Nelson Mandela A Biography, Greenwood Press, Westport, Connecticut 2008
- UN, Nelson Mandela on His Word, United Nations Department of Public Information, June 2010
17/7/2013
No comments:
Post a Comment